مقدمه
از زمان جدی شدن موضوع کارآفرینی در ایران بیش از دو دهه نمی‌گذرد، این مقوله نوپا از جمله نوپدیده‌های علمی کاربردی در حوزه علوم انسانی و مدیریت و از جمله فرآیندهای بین رشته‌ای محسوب می‌شود. کارآفرینی یک مفهوم چند وجهی است که امروزه توجه صاحبنظران زیادی را به خود جلب کرده است آنها بر این باورند که کارآفرینان سهم به سزایی در توسعه اقتصاد ملی دارند. کارآفرینی عامل حیاتی در زایش ایده‌های جدید، خلق شرکت‌ها و کسب و کارهای جدید و به‌طور کلی پرورش اقتصاد یک کشور است.در واقع کارآفرینی به‌عنوان فرآیندی است که در زندگی فردی و اجتماعی جریان دارد و این مهم خود سبب‌ساز ایده پروری عملی در نهادهای اجتماعی به‌ویژه نهاد خانواده می‌شود، لذا کارآفرینی یک سبک زندگی است و گزینش زندگی شغلی «کارآفرینانه» به‌عنوان یک سبک زندگی نوین که سرشار از تحرک و پویایی است نوید بخش آغاز یکی از جذاب‌ترین و جالب‌ترین عملکردهایی است که یک فرد می‌تواند داشته باشد.چرا که انسان به‌صورت فطری از خلق‌کردن و زایش لذت می‌برد .کارآفرینی نیز به عنوان آفرینش یک کار و کسب اقتصادی، ارزش‌آفرینی اجتماعی به دنبال دارد.
رتبه جهانی ایران در بهبود فضای کسب و کار
اینک پرسش اساسی اینستکه از سال ۲۰۰۷ م که ایران با تلاش بسیار همراه با کشور بوسنی، هنگ کنگ و کره به عضویت (مجمع عمومی دیده بانان کارآفرینی [۱]GEM) درآمد تا سال ۲۰۱۸ چه پیشرفت‌هایی در این زمینه داشته است؟ رتبه کارآفرینی ایران در سال ۲۰۱۸ با افزایش ۱۳ رتبه‌ای در میان ۱۳۷ کشور جهان به ۷۲ رسیده است. در سال عضویت ایران در میان ۷۶ کشور عضو مجمع رتبه ایران ۵۶ و با امتیاز ۲۸/۴ بوده، گر‌چه ارتقا جایگاه ایران را باید به فال نیک گرفت اما شتاب فعالیت در راهاندازی کسب و کارهای نوین در سال ورود ایران(۱۳۸۶)به سبب فعالیت‌های ترویجی مطلوب نظیر طرح کاراد (کارآفرینی دانشجویان) از سال ۱۳۸۰ در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری همچنین،تربیت متخصصان شایسته و ایجاد توانایی کارآفرینی، در بیش از ۴۵ دانشگاه و راهاندازی مرکز کارآفرینی و فعال‌کردن بیش از سه هزار بنگاه کوچک و متوسط اقتصادی بوده است. نشان‌دهنده این نکته است که در مجموع شیب ارتقا در رتبه‌بندی آنهم در شرایطی که داد سخن از اقتصاد مقاومتی است ملایم بوده است! کندی توسعه کارافرینی دو دلیل درونی و بیرونی دارد. علل درونی به اشتباهات کارافرینان و علل برونی به قصور مسئولین بازمی‌گردد. در خصوص علل بیرونی از دیدگاه‌های مجمع دیده‌بان کارافرینی آغاز می‌کنیم: بطور کلی بر اساس گزارش GEM، دستیابی به رشد و رونق اقتصادی در شرایط رقابتی عصر حاضر، بدون ایجاد محیط مساعد برای ظهور و رشد کسب‌وکارهای کارآفرینانه و نوآور امکان‌پذیر نیست. الزامات ایجاد کارآفرینی طبق مطالعات صورت گرفته نشان میدهد که آموزش افراد و فرهنگ‌سازی برای کارآفرینان در جامعه، کافی نبوده بلکه بروز کارآفرینی نیازمند محیط و زیر ساخت‌های مساعد است. این یعنی، کارآفرینی پدیده‌ای فرابخشی و چندوجهی است به‌نحوی‌که از یکسو متاثر از همه ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و از سوی دیگر بر تمام این ابعاد تاثیرگذار است. ازاین‌رو توسعه کارآفرینی درگرو توجه به موضوعات مختلف از زوایا و جنبه‌های متعددی است. مثال این موضوع آموزش‌های گسترده کارآفرینی در سال ۸۹ به دنبال مصوبه هیات دولت است که سال ۹۰ متوقف گردید از طرفی نیروی انسانی تحصیل‌کرده و دارای مهارت لازم برای به‌کارگیری در کسب وکار مبتنی بر فرصت در جامعه به وفور وجود داشت اما شرایط محیطی و نهادی جامعه به شکلی بود که افراد نتوانند ریسک شروع کسب و کار را بپذیرند، به عبارتی پویایی کارآفرینی در هر کشور علاوه بر خصلت‌ها و ویژگی‌های افراد جامعه، درگرو محیط نهادی نیز است.
نقش آفرینی دولت در توسعه و ترویج کارآفرینی
نتیجه اینکه در عصر حاضر، محققین کارآفرینی معتقدند کشورها با تعداد زیادی کارآفرین (به معنای کسب‌وکار جدید یا خوداشتغالی) نمی‌توانند به توسعه اقتصادی دست یابند بلکه نیازمند اکوسیستم کارآفرینی متناسب هستند تا بتوانند به این مهم برسند. هر اکوسیستمی شامل تعدادی زیرسیستم به هم وابسته است که باهم در تعاملند، بر یکدیگر اثرگذارند و در جهت برآوردن هدفی با یکدیگر تعامل می‌کنند. در اکوسیستم کارآفرینی وجود ذینفعان و همکاری متقابل آنها با یکدیگر سبب ایجاد شرایط مناسب برای فعالیت‌های کارآفرینانه و توسعه کسب و کارهای جدید می‌شود. منظور از ذینفع هر نهادی است که به‌طور بالفعل یا بالقوه حامی و مشوق کارآفرینی است. ارگان‌های دولتی، دانشگاه‌ها، انجمن‌های کسب و کار غیر دولتی(سمن‌ها)، تشکل‌های بخش خصوصی، سرمایه‌گذاران، بانک‌ها، کارآفرینان، مراکز رشد، مراکز شتاب‌دهنده، رهبران اجتماعی، مراکز تحقیقاتی، نمایندگان از ذینفعان اکوسیستم کارآفرینانه بشمار می‌آیند.دولتها در بازآفرینی کسب و کارها نقش اصلی را دارند.بدیهی است وقتی بیش از نیم اقتصاد در دست دولت و شبه دولتی‌ها است.نمیتوان پشت تریبون متوقعانه از استارت‌آپ‌ها و خصوصی‌ها توقع داشته باشیم اقتصاد کشور را نجات دهند! این شعارها بیش از ده سال است سر داده می‌شود، نمونه‌اش مصوبه شماره ۵۰۸۷۶/ت ۳۳۹۱۳ مورخ ۲۵/۸/۱۳۸۴ هیات وزیران و جزء (الف) بند (۱۱) تبصره (۲) قانون بودجه سال ۱۳۸۵ کشور!! ملاحظه بفرمایید که طبق مصوبه فوق برای تمامی موارد زیر قانون و دستورالعمل اجرایی داریم:
اجرای قانون جلب و حمایت سرمایه‌های خارجی،دستورالعمل اجرایی روند شناسایی و ارزیابی شرکت‌های متقاضی خدمات مدیریت طرح و انعقاد قرارداد با شرکت‌های تایید شده، آیین‌نامه اجرایی تشکیل شرکت‌های سرمایه‌گذار کارآفرینی، آیین‌نامه اجرایی تاسیس شرکت مشاوره و توسعه کارآفرینی، آیین‌نامه اجرایی توسعه مراکز رشد و پارک‌های علم و فنّاوری کسب و کار، آیین نامه مالی و معاملاتی مربوط به اعتبارات جاری موسسات و نهادهای عمومی غیر دولتی، دستورالعمل اجرایی حمایت از کارآفرینان در راهاندازی کسب و کارهای فنّاورانه، دستورالعمل اجرایی برگزاری نمایشگاه وکلینیک کارآفرینی و اشتغال، دستورالعمل اجرایی تشویق معرفین مشاغل نوین، توسعه کارآفرینی از طریق مالکیت معنوی، دستورالعمل اجرایی کارگروه مشورتی سه‌جانبه کار و اشتغال زنان، طرح راهاندازی اتاق کارآفرینی ایران و چندین مورد دیگر! با مطالعه شیوه‌نامه اجرایی روند کار بی نقص است اما چرا بجز چند مورد بقیه اجرایی نشده؟ غیر از موارد مذکور در ماده ۴۹ قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری‌اسلامی ایران که عنوان شده است: دولت موظف است برای زمینه تربیت نیروی انسانی متخصص و متعهد، دانش‌مدار، خلاق و کارآفرین، منطبق با نیازهای نهضت نرم فزاری با هدف توسعه کمی و کیفی، از ابتدای برنامه چهارم اقدامات ذیل را در ماموریت‌ها و ساختار دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی برای پاسخگویی به نیازهای بخش‌های مختلف کشور به انجام برساند. بازنگری در رشته‌های دانشگاهی بر مبنای نیازهای اجتماعی، بازار کار و تحولات علمی، در راستای توسعه علوم میان رشته‌ای با تاکید بر علوم انسانی؛ از سویی سیاست‌ها و استراتژی‌های نظام جمهوری اسلامی ایران خصوصا در دهه اخیر، بر کاستن از حجم دولت (جذب و استخدام نیروی انسانی) و توسعه بخش خصوصی در راستای فرمایشات رهبر انقلاب اسلامی مبنی بر اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بوده است؛ تربیت نیروی انسانی متخصص در مدیریت کسب و کارهای کوچک و متوسط امری بسیار ضروری و راهبردی می‌باشد و….. نگاه دقیق به عوامل تاثیرگذار در ترویج کارآفرینی نشان میدهد عوامل پنج‌گانه‌ای در ترویج و ایجاد کارافرینی موثرند که در نگاره زیر آمده است: توسعه فرهنگ کار آفرینی، عوامل شخصیتی و رفتاری، عوامل ترویجی و تربیتی، عوامل اعتقادی، عوامل محیطی، عوامل ساختاری
بدیهی است در خصوص دو مورد آخر(عوامل محیطی و ساختاری)قوای سه‌گانه نظام نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. در پشتیبانی از کارافرینان مجلس قوانین حمایت‌کننده و تسهیل‌گر را تصویب می‌کند، قوه قضاییه بدون اغماض از تخلف قانونی ضامن اجرای حمایت قضایی از کارآفرینان و سرمایه‌گذاری در تولید است و دولت با رعایت عدالت از زنجبره تامین و تولید کارافرینان حمایت می‌کند. اگر این موارد دقیق عملیاتی شود، عناصر فرهنگی کارافرینی در بستر مناسبی قرار می‌گیرند تا به توسعه کارافرینی جامه عمل بپوشانند.
سخن پایانی
با توجه به آنچه بیان شد، کارآفرینی و ایجاد کار و کسب موفق نیاز به مقدمات و الزاماتی دارد که دولت و ملت هر دو درآن نقش بسزایی دارند. بی‌قیدی نسبت به آنها سبب شکست در روتق اقتصادی می‌شود. البته فراگیر‌شدن مشکلات در ایران سبب شده تا توجه بیشتری به امکان‌سنجی و عارضه‌یابی در تأسیس واحدهای تولیدی صورت پذیرد. گام‌های مقدماتی برای تأسیس کار و توسعه و ترویج مؤلفه‌های فرهنگی مطرح‌شده در حوزۀ کارآفرینی موجب «تحول و تغییرات راهبردی درکسب و کار» می‌شود. در مجموع الزامات کسب و کار موفق غیر از آنچه بیان شد، برخورداری از مزیت رقابتی است که اساس و محوریت آن «خلاقیت و نوآوری» است.
منابع و مآخذ:
تراسبی، دیوید (۱۳۸۵)، اقتصاد و فرهنگ، ترجمۀ کاظم فرهادی.
دراکر، پیتر اف (۱۳۸۲)، چالش‌های مدیریت در سدۀ ۲۱، ترجمه: محمود طلوع، مؤسسۀ رسا.
سی.شنایدر و لویی بارسو.ژان لویی (۱۹۹۷)، مدیریت بر پهنۀ فرهنگ‌ها.
کرد نائیج، اسد‌الله و همکاران (۱۳۸۶)،ابزار سنجش ویژگی‌های شخصیتی کارآفرینان ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.
کوراتکو،دانلد اف و هاجتس (۱۳۸۳)، ریچارد ام، نگرشی معاصر بر کارآفرینی، دانشگاه فردوسی مشهد.
ماهوشی، افشین (۱۳۹۲)، مبانی فرهنگ کارآفرینی، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی.
درگاه وزارت تعاون کار و رفاه اجتماعی. گزارش شاخص جهانی کارآفرینی در سال ۲۰۱۸www.mcls.gov.ir/fa/news/107404
www.gemconsortium.org
[۱] Global entrepreneurship Monitor
