پیشرفت و ترقی بخش صنعتی هر کشور فرصت‌های ایده‌آلی را برای رشد اقتصادی و اشتغال ارائه می‌دهد. این بخش از اقتصاد همواره مـورد توجـه خـاص سیاسـتگذاران و دولتمـردان قـرار داشته است. یکی از الزامات توسعه راهبرد بـرای ارتقـای رقابـت‌مندی صـنعتی، پـی بـردن بـه وضعیت عملکردی این بخش از اقتصاد ملـی از منظـر رقابـت‌مندی و درک جایگـاه و مقایسـه عملکرد در رابطه با دیگـر کشورهاسـت.به گزارش اقتصادآنلاین، در همین زمینه توسعه روزافزون فعالیت‌های صنعتی و استفاده از فناوری‌های نوین و نوظهور، باعث شده فضایی رقابتی در عرصه تولید و تجارت جهانی ایجاد شود. در این فضای رقابتی، کشورهای توسعه‌یافته برای حفظ بازارهای مصرف داخلی و بین‌المللی، کشورهای درحال توسعه برای گسترش این بازارها و کشورهای کمتر توسعه‌یافته برای تغییرات بنیادین و ارتقا و توسعه صنعتی خود تلاش می‌کنند. اندازه‌گیری توان حضور و رقابت در بازارهای داخلی و بین‌المللی خصوصا در حوزه کالاهای با ارزش‌افزوده و سطح فناوری برتر ازجمله متغیرهایی است که می‌تواند نتیجه عملکرد و برنامه‌های صنعتی هر کشور را نشان دهد. سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدوunido ) که سابقه‌ای طولانی در تعیین عملکرد صنعتی کشورها دارد، از سال ۲۰۰۲ با انتشار گزارش سالانه، شاخص عملکرد رقابت صنعتی (CIP) را با هدف تعیین توان تولید و صادرات کشورها مطرح کرد.
این شاخص، تولید و صادرات کالاهای صنعتی کشورها را از نظر قدرت رقابت‌پذیری با هشت شاخص زیرمجموعه می‌سنجد. بررسی‌ها نشان می‌دهد طی دهه‌های اخیر با وجود همه مشکلات و مصائب، عملکرد بخش صنعتی ایران رو به بهبود بوده است؛ چنانکه در اولین گزارش یونیدو رتبه ایران در بین ۱۳۵ کشور جهان ۹۵ بوده که این رتبه با ارتقای ۴۰ پله‌ای طی ۱۶ سال اخیر، در گزارش سال ۲۰۱۸ به ۵۸ جهان رسیده است. این جایگاه شاید در نظر اول چندان مطلوب به نظر نرسد و البته که شایسته کشورمان نیست، اما باید در نظر داشت اقتصاد ایران هشت سال درگیر جنگ تحمیلی و سال‌ها درگیر بازسازی تخریب‌های ناشی از جنگ، چهار دهه درگیر تحریم‌های ظالمانه آمریکا و کشورهای غربی بوده که همین امر دسترسی به بازارهای جهانی و فناوری‌های نو برای صنایع ایران را بسیار محدود کرده است. اما از همه مهم‌تر، به جهت وابستگی اقتصاد ایران به نفت، ایجاد و توسعه ارزش‌افزوده در بخش صنعت چندان جدی گرفته نمی‌شد. همچنین کم‌توجهی به صنایع تکمیلی و خام‌فروشی در بخش‌های کشاورزی و استخراج منابع معدنی، از دیگر مواردی بوده‌اند که در ارتقای جایگاه صنعت ایران در جهان و منطقه موثر بوده‌اند.
۸ شاخص برای ارزیابی عملکرد صنعتی جهان
یکی از شاخص‌هایی که برای ارزیابی توان رقابت و عملکرد صنعتی اقتصادهای مختلف مورد استفاده قرار می‌دهد، شاخص عملکرد رقابت صنعتی است که از سوی سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدو unido) با بهره‌گیری از مجموعه‌ای از زیرشاخص‌های مرتبط، توان تولید و صادرات کالاهای صنعتی یک اقتصاد مورد ارزیابی قرار گرفته و با سایر کشورها مقایسه می‌شود. این شاخص، ظرفیت کشورها را برای حضور در بازارهای داخلی و بین‌المللی و فعالیت‌هایی با ارزش افزوده بالا و دارای فناوری برتر نشان می‌دهد. براساس این شاخص، قدرت هر کشور در زمینه رقابت صنعتی با سایر کشورها در حوزه تولیدات صنعتی با عددی بین صفر تا یک اندازه‌گیری می‌شود. هرچه این رقم به عدد یک نزدیک‌تر باشد نشانگر قدرت بیشتر آن کشور در عملکرد رقابت صنعتی است. براساس رتبه‌بندی رقابت صنعتی، کشورها به پنج دسته عالی، متوسط رو به بالا، متوسط، متوسط رو به پایین و پایین تقسیم می‌شوند. سازمان یونیدو در گزارش سالانه خود از طریق هشت زیرشاخص، عملکرد رقابت صنعتی کشورها را مورد بررسی قرار می‌دهد که شامل ۱- سرانه ارزش‌افزوده صنعت (ساخت)، ۲- سرانه صادرات صنعت (ساخت)، ۳- سهم کالاهای صنعتی با تکنولوژی متوسط و بالا در ارزش‌افزوده صنعت (ساخت)، ۴- سهم ارزش‌افزوده صنعتی از تولید ناخالص داخلی، ۵- سهم کالاهایی با فناوری متوسط و بالا در صادرات صنعت (ساخت)، ۶- سهم صادرات صنعت (ساخت) در کل صادرات، ۷- سهم در کل ارزش‌افزوده صنعت (ساخت) جهان و ۸- سهم در کل تجارت صنعت (ساخت) جهان است. در گزارش سال ۲۰۱۸ این سازمان (یونیدو)، وضعیت ۱۵۰ کشور جهان مورد ارزیابی قرار گرفته است که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.
بهبود ۴۰ رتبه‌ای شاخص رقابت صنعتی ایران
طبق داده‌های آماری سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدو unido) در میان ۱۵۰ کشور که در سال ۲۰۱۸ برای رتبه‌بندی شاخص رقابت صنعتی مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند، کشور آلمان با شاخص ۵۲۳۴/. در رتبه اول جهان، ژاپن با شاخص ۳۹۹۸/. در رتبه دوم، چین با شاخص ۳۷۶۴/. در رتبه سوم، آمریکا با شاخص ۳۷۲۶/. در رتبه چهارم و کره‌جنوبی با شاخص ۳۶۶۷/. در رتبه پنجم قرار دارند. سوئیس، ایرلند، بلژیک، ایتالیا، هلند و فرانسه نیز کشورهایی هستند که در رتبه‌های ششم تا یازدهم قرار دارند. در بین کشورهای منطقه، ترکیه در رتبه ۲۹، روسیه در رتبه ۳۲، عربستان در رتبه ۳۶، هند در رتبه ۳۹، امارات در رتبه ۴۱، قطر در رتبه ۵۰، کویت در رتبه ۵۷ و ایران در رتبه ۵۸ قرار دارند. همچنین عمان در رتبه ۶۶، مصر در رتبه ۷۳، اردن در رتبه ۸۰ و پاکستان در رتبه ۸۲ قرار دارند. در این زمینه بررسی‌ها نشان می‌دهد طی ۱۶ سال اخیر رتبه و جایگاه ایران در شاخص رقابت صنعتی به‌طور قابل ملاحظه‌ای ارتقا یافته است، چنانکه طبق داده‌های آماری یونیدو (unido) در گزارش سال ۲۰۰۲ میلادی این سازمان، امتیاز شاخص رقابت صنعتی ایران حدود ۱۴۴/. (هرچه این شاخص به یک نزدیک شود، نشان از بهبود است) بود که این میزان در گزارش سال ۲۰۰۵ به ۰ ۱۸/. ارتقا یافته، در گزارش سال ۲۰۱۲ به عدد ۴۵۰/. ، در سال ۲۰۱۴ به عدد ۰ ۴۳/. ، در گزارش سال ۲۰۱۵ به عدد ۴۸۰/. و در گزارش سال ۲۰۱۸ به عدد ۴۸۲/. رسیده است. بر همین مبنا با بهبود امتیاز ایران در شاخص رقابت صنعتی، جایگاه و رتبه ایران نیز از ۹۸ جهان در سال ۲۰۰۰ به رتبه ۸۵ در سال ۲۰۰۵، به رتبه ۶۷ در سال ۲۰۱۲، به رتبه ۶۶ در سال ۲۰۱۴، به رتبه ۵۹ در سال ۲۰۱۵ و به رتبه ۵۸ در گزارش سال ۲۰۱۸ (آخرین گزارش) رسیده است.
سهم ۴۴ درصدی بخش صنعت در صادرات غیرنفتی
یکی از اصلی‌ترین متغیرهایی که در شاخص رقابت صنعتی یونیدو (unido) بیشترین تاثیر را در ارتقا یا سقوط جایگاه کشورهای جهان دارد، سهم صادرات بخش صنعت از کل صادرات کشور و سهم این بخش از کل تجارت صنعتی در جهان است. در این زمینه بررسی آماری (تطبیق داده‌های گمرک ایران و گزارش سالانه سازمان توسعه تجارت) نشان می‌دهد میزان صادرات بخش صنعتی ایران از حدود ۹٫۹ میلیارد دلار در سال۸۹ به ۱۳٫۳ میلیارد دلار تا سال ۹۲، به حدود ۱۸٫۸ میلیارد دلار تا سال ۹۶ و به حدود ۱۹٫۷ میلیارد دلار در پایان سال ۹۷ رسیده است. سهم بخش صنعتی ایران از کل صادرات غیرنفتی کشور در سال ۸۹ حدود ۳۷٫۶ درصد بوده که این میزان در سال ۹۲ حدود ۴۲٫۲ درصد، در سال ۹۶ حدود ۴۰ درصد و در سال ۹۷ حدود ۴۴٫۴ درصد است.
خام‌فروشی همچنان به ضرر صنعت
همان‌طور که گفته شد در گزارش سازمان یونیدو هشت زیرشاخص مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که در کنار سهم بخش صنعت از کل صادرات غیرنفتی، یکی‌دیگر از شاخص‌های بسیار مهم، شاخص سهم ارزش‌افزوده صنعتی از تولید ناخالص داخلی است. در این زمینه بررسی‌ها نشان می‌دهد در دهه ۱۹۶۰ سهم بخش صنعت ایران در کل ارزش‌افزوده بخش‌های مختلف اقتصاد ایران حدود ۲۷ درصد بوده که این میزان در حال حاضر به حدود ۴۰ درصد رسیده است. گرچه سهم بخش صنعت از کل ارزش‌افزوده افزایش قابل توجهی در این مدت داشته است، با این حال بررسی‌ها نشان می‌دهد یکی از دلایل بالا بودن رتبه ایران در رقابت صنعتی جهان، سهم قابل‌توجه بخش‌هایی همانند بخش معدن و کشاورزی از ارزش‌افزوده است؛ به‌طوری که حجم چشمگیری از تولیدات این دو بخش به صورت خام‌فروشی عرضه شده و در ریل تولیدات کارخانه‌ای یا صنایع ارزش‌افزوده قرار نمی‌گیرد. برای نمونه درحالی که سهم بخش کشاورزی در اشتغال کشورهای توسعه‌یافته حدود دو درصد است، اما این میزان در اقتصاد ایران قریب به۱۸ درصد است. از سوی دیگر سهم این بخش در ارزش‌افزوده کشور در یک دهه گذشته همواره کمتر از ۱۰ درصد بوده که این میزان به معنای وجود بیکاری پنهان در بخش کشاورزی و همچنین خام‌فروشی در این بخش است. بر این اساس کاهش خام‌فروشی در بخش کشاورزی و توسعه صنایع تکمیلی در این بخش و همچنین بخش استخراج مواد معدنی، می‌تواند هم ساختار اشتغال کشور را بهبود بخشد و همچنین در ارتقای جایگاه رقابت صنعتی ایران بسیار موثر خواهد بود.
